Świderski Jędrzej (Andrzej) (1768—1848?), uczestnik insurekcji kościuszkowskiej, oficer Legionów Polskich i wojsk Księstwa Warszawskiego, poeta.
Ur. prawdopodobnie w Złotoryi w ziemi nurskiej, był synem Andrzeja (1725—1814), podstarościego i regenta nurskiego, właściciela wsi Kańkowo (pow. ostrowski), oraz Katarzyny z Kozłowskich. Miał trzech braci: Ludwika (zm. 1811), proboszcza w Czchowie, Stanisława (1766 — po 1843), właściciela majątku Złotoryja, Alberta-Wojciecha (1779 — po 1843), dzierżawcę majątku Boksze i folwarku Żyrwiny (pow. sejneński), ożenionego z Eleonorą Izabelą Wyhowską, oraz siostrę Katarzynę, zamężną za Andrzejem Ślaskim, sędzią ziemi nurskiej.
Ś. od r. 1786 służył w 3. Ukraińskiej Brygadzie Kawalerii Narod. jako towarzysz, a od r. 1787 namiestnik sztandarowy. W r. 1789 przeszedł do 2. Mpol. Brygady Kawalerii Narod., gdzie 15 XII 1791 został chorążym. Brał udział w wojnie polsko-rosyjskiej i 24 VII 1792 walczył pod Grannem. W r. 1794 był porucznikiem w 4. Pułku Kor. Przedniej Straży. W czasie insurekcji kościuszkowskiej został 25 III t.r. rotmistrzem krakowskiej milicji i wraz z nią walczył 4 IV pod Racławicami. Wysłany 9 V na Mazowsze z poleceniem sformowania z ochotników pułku lekkiej kawalerii, zebrał do 10 VI oddział złożony z ok. 300 osób. Zwlekał z przybyciem do Warszawy, toteż w poł. czerwca został tam wezwany przez gen. Józefa Orłowskiego; przybył sam i usprawiedliwił się przed Naczelnikiem Tadeuszem Kościuszką, który 3 VII awansował go w obozie pod Mokotowem na majora. Po powrocie do oddziału Ś. pod pozorem werbunku nadal przebywał na tyłach frontu. Wezwany przez Kościuszkę 15 IX, przybył z pułkiem (170 ludzi) do Warszawy dopiero 20 X, dziesięć dni po klęsce maciejowickiej. Propozycję Ś-ego wsparcia powstania w Wielkopolsce odrzucił prezydent Warszawy Ignacy Zakrzewski, który równocześnie zarzucił mu unikanie udziału w walkach. Rozkazem Naczelnika Tomasza Wawrzeckiego został Ś. wysłany ze swym pułkiem w Radomskie do pomocy pełnomocnikowi Rady Najwyższej Narodowej Aleksandrowi Linowskiemu.
Po upadku insurekcji Ś. w listopadzie 1794 wraz z bratem Albertem-Wojciechem uszedł na Wołoszczyznę, po czym w r.n. obaj służyli na francuskim okręcie korsarskim, operującym w okolicach wysp Cefalonia (Kefalonia) i Zante (Zakintos) na Morzu Jońskim. Na początku r. 1796 przybyli do Stambułu, gdzie zaopiekował się nimi Wojciech Turski, oficer armii francuskiej i generał w służbie tureckiej; pomógł im w wyjeździe do Wenecji. W kwietniu t.r. był Ś. w Livorno i korespondował z Józefem Sułkowskim. Gdy nie powiódł się plan powrotu przez Wenecję do kraju, wrócił t.r. z bratem do Stambułu. Znaleźli się obaj w grupie czternastu polskich oficerów, których gen. Franciszek Rymkiewicz wysłał latem 1797 do tworzących się we Włoszech Legionów Polskich. Pod komendą Ś-ego oficerowie wypłynęli 6 X t.r.; po drodze zostali napadnięci przez algierskich piratów i na krótko wzięci do niewoli, ale ostatecznie 1 XII dopłynęli do Livorno, gdzie 4 XII zgłosili się do Legionów. Ś. został oficerem nadliczbowym 3. baonu II Legii, pełniąc funkcję komendanta placu w Fossombrone. W lutym 1798 był już oficerem w stopniu porucznika, a 12 IV t.r. w Mediolanie awansował na kapitana. W Ferrarze związał się z opozycyjną wobec gen. Jana Henryka Dąbrowskiego grupą, skupiającą się wokół przybyłego w czerwcu ze Stambułu gen. Rymkiewicza. Uczestniczył w r. 1799 w bitwach pod Weroną (26 III) i Magnano (5 IV), a także brał udział w obronie Mantui. Po jej kapitulacji (30 VII) został odesłany do Francji, najpierw do fortu Barreau koło Grenoble (27 XI), a następnie do Marsylii, gdzie w stopniu kapitana występował jako szef 3. baonu Legii Włoskiej. Dn. 20 VI 1800 otrzymał od gen. Dąbrowskiego, podobnie jak jego brat, dymisję i wyjechał do Paryża.
Zapewne latem 1800 wrócił Ś. z bratem do rodzinnego majątku na Mazowszu. Opublikował wtedy Zabawki wierszem i prozą (Wil. 1804 I—II). Zbiór obejmował kilkadziesiąt utworów, w przeważającej mierze wierszy o różnej tematyce i długości oraz różnych formach wersyfikacyjnych, a także wiersze z prozą i krótkie teksty prozatorskie. Ś. przywoływał w nich własne doświadczenia życiowe (Walka filozofa z losem), formułował refleksję nad ludzkim losem (Teatr świata), wyrażał poglądy społeczne (cykl Dumania chłopka piętnujący krzywdę chłopską), uczucia religijne (O bytności Boga) i patriotyczne (cykl Dumania Wenety nad ojczyzną); chwalił też skromne życie na wsi (Szczęśliwość wiejska) i podejmował tematykę historyczną (Śmierć Władysława III pod Warną). W zbiorze znalazły się również konwencjonalne wiersze erotyczne (Portret Rózi), sielankowe (Pasterz) i żartobliwe (Do zegarka). Część utworów była tłumaczeniem lub parafrazą dzieł Voltaire’a i J. P. Floriana. W r. 1805 ukazał się wierszowany przekład Ś-ego z języka francuskiego napisanego prozą dramatu L. S. Merciera pt. „Olind i Sofroni. Dramma heroiczne w pięciu aktach” (Wil.).
W r. 1804 wyjechał Ś. do Francji i wstąpił do 22. pp liniowej armii napoleońskiej. W r. 1806 był szefem szwadronu w sztabie marsz. M. Neya. We wrześniu t.r. przeszedł do utworzonej przez Napoleona II Legii Północnej (wcielonej 29 XI do I Legii Północnej); awansował tam na majora. Podczas tzw. pierwszej wojny polskiej uczestniczył w walkach pod Tczewem (23 II 1807) i Wrzeszczem (na początku marca t.r.) oraz w oblężeniu Gdańska (od marca do maja). Po utworzeniu w lipcu Ks. Warsz. wziął zapewne urlop z wojska i pracował w administracji leśnej w Łomżyńskiem. Ogłosił wtedy poemat składający się ze wstępu i trzynastu pieśni Muza Polska pod tytułem: Pieśni osimdziesiątletniego starca (W. 1807, Wiedeń 1807; zachowało się kilka dziewiętnastowiecznych odpisów całości lub fragmentów). Utwór przedstawiał żal «starca» po stracie najbliższych, nieszczęścia ojczyzny w ostatnich latach oraz wkroczenie wojsk napoleońskich na ziemie polskie i walki, których skutkiem było utworzenie Ks. Warsz.; pozostawienie poza granicami Księstwa rodzinnej ziemi Ś-ego stanowiło dla niego rozczarowanie. Pod względem artystycznym poemat był eklektyczny, łączył cechy elegii, ody, epopei i poematu opisowego, wykazywał wpływ osjanizmu i popularnej wówczas w Europie poezji grobów.
Po wcieleniu Legii Północnej 13 II 1808 do wojsk Ks. Warsz. Ś. wstąpił do Dyw. Polskiej (na żołdzie francuskim), która pod koniec sierpnia t.r. została skierowana do tłumienia powstania w Hiszpanii. W ramach IV Korpusu Wielkiej Armii pod dowództwem marsz. F. J. Lefebvre’a uczestniczył 24 XII w walkach o most na rzece Tag pod Almaraz, a 27 III 1809 pod Ciudad Real. Awansował wtedy na podpułkownika. Na wieść o wojnie austriacko-polskiej 1809 r. wrócił do Ks. Warsz., gdzie zorganizował batalion strzelców pieszych. Pod wpływem sukcesów wojsk polskich napisał poemat Galicja oswobodzona. Poema w sześciu pieśniach (Kr. 1810), w którym przedstawił przebieg wojny, przypominając główne bitwy, a najwięcej uwagi poświęcając walkom pod Sandomierzem; gloryfikował rolę Napoleona, podkreślał zasługi polskich wodzów i dzielność żołnierzy oraz piętnował rodaków obojętnych na losy ojczyzny. Utwór wyraźnie, zwłaszcza w zakresie stylu (porównania homeryckie, apostrofy, heroizacje antyczne i mitologiczne), odwoływał się do tradycji epopei. Od 13 IV 1812 był Ś. komendantem placu w Rawie na Mazowszu. Po likwidacji tej komendy na początku r. 1813 został przydzielony w Warszawie do Sztabu Głównego armii, odtworzonej przez księcia Józefa Poniatowskiego, z którą pod koniec lutego t.r. dotarł do Krakowa. Gdy Poniatowski na czele oddziałów w składzie VIII Korpusu wojsk napoleońskich wyruszył 7 V do Saksonii, Ś. przeszedł do sztabu gen. Łukasza Biegańskiego stacjonującego w Podgórzu pod Krakowem. Po wzięciu Biegańskiego do niewoli prawdopodobnie jeszcze t.r. zamieszkał przy rodzinie, najpierw z ojcem, stryjem Piotrem Świderskim (1731—1828) i rodziną starszego brata Stanisława w folwarku Kańkowo niedaleko Złotoryi, następnie przy młodszym bracie Albercie-Wojciechu w folwarku Boksze koło Puńska.
Dn. 28 X 1816 otrzymał Ś. dymisję z armii Król. Pol. w stopniu podpułkownika, z pensją oraz adnotacją, że był kilkakrotnie ranny i trzy razy przebywał w niewoli. Ogłosił wtedy liczący dziesięć pieśni poemat Pustelnik narodowy (Płock 1816). Eklektyczny pod względem genologicznym, najwięcej afiliacji posiadał z formą poematu opisowego. Autor przedstawiał się tu jako Pustelnik, mieszkający po życiowych doświadczeniach w chacie na skraju lasu; żalił się na niedocenienie jego zasług dla ojczyzny, mówił o cnocie jako podstawie szczęśliwego życia i o wierze w niezachwiany Boski porządek świata. W dwóch ostatnich pieśniach, gdzie pojawiła się problematyka historyczna i polityczna, głosił m.in. pochwałę aktualnego stanu Polski pod rządami Aleksandra I. Do Pustelnika dodał krótki, składający się z trzech pieśni, poemat heroikomiczny Poświęcenie łoża małżeńskiego; przedstawiał on spór między bernardynem a proboszczem i wspierającym go organistą o to, który z nich ma poświęcić łoże nowożeńców. Poniatowskiemu dedykował poemat Józefada w pięciu pieniach nad zgonem ś.p. książęcia Józefa Poniatowskiego N.W.W.P. roku 1813 przypadłym (Płock 1818, pt. Józefada w sześciu pieniach, W. 1818). Akcja, zgodna z faktami historycznymi, została skoncentrowana w dwóch ostatnich dniach bitwy pod Lipskiem, którą zamykała śmierć księcia w nurtach Elstery. Postać bohatera i bitwę uwznioślił Ś. przez zastosowanie środków stylistycznych właściwych epopei, jak aluzje antyczne i mitologiczne, epickie alegorie, rozwinięte porównania i peryfrazy, a wyeksponowany szczególnie na początku i na końcu żal po śmierci księcia przyjmuje ton elegijny. Elementy autobiograficzne zawarł Ś. w utworze Poema w XXII pieśniach pod tytułem „Syn marnotrawny” (W. 1824), opowiadającym o zbytkownym życiu bohatera-narratora w młodości, szybkiej utracie majątku oraz jego awanturniczych przygodach, głównie na morzach, gdy postanowił przyłączyć się do walki Greków o niepodległość. Również ten utwór jest pod względem gatunkowym eklektyczny; posiada cechy epopei, powieści podróżniczej czy edukacyjnej, powiastki filozoficznej oraz sielanki. W maju 1830 starał się Ś. o przyznanie Znaku Honorowego za 25 lat nieskazitelnej służby w WP. Wiosną 1832 przebywał w majątku swojego brata w Żyrwinach. Nie wiadomo, kiedy i gdzie zmarł. Być może jego dotyczy wzmianka w „Kurierze Warszawskim” z 27 II 1848 o nagłej śmierci w Kolonii w Niemczech niewymienionego z imienia Świderskiego, «znanego z czynów wojennych w Hiszpanii» i «zajętego pracą literacką».
Ś. miał żonę (zm. po r. 1851) i prawdopodobnie dwóch synów, Alberta i Oskara.
Twórczość literacka Ś-ego była znana współczesnym, w jego poematach «rozczytywał się w wieku pacholęcym Mickiewicz, jak i jego rówieśnicy» (P. Chmielowski). W r. 2010 ukazały się Utwory poetyckie Ś-ego (Kr.) w opracowaniu i ze wstępem Romana Dąbrowskiego.
Ś. bywa mylony z innymi Świderskimi, których w Legionach Polskich służyło co najmniej pięciu.
Wizerunek, w: Poema w XXII pieśniach pod tytułem „Syn marnotrawny”, W. 1824; — Enc. Org., XXIV; Estreicher w. XIX, IV; Hertz, Zbiór poetów pol., Ks. 1; Nowy Korbut, VI cz. 1 (bibliogr.); Oficerowie Rzpltej 1777—94, cz. 1; Pachoński J., Słownik biograficzny oficerów Legionów Polskich 1796—1807, Kr. 2003; Słown. Geogr. (Kańkowo); Uczestnicy ruchów wolnościowych (dot. syna, Alberta); — Bartoszewicz K., Napoleon w rymach polskich. Od 1809—1812 r., w: Szkice i portrety literackie, Kr. 1930 I; Bauer K., Wojsko koronne powstania kościuszkowskiego, W. 1981; Bentkowski F., Historia literatury polskiej w spisie dzieł drukiem ogłoszonych, W.—Wil. 1814; Chmielowski P., Krytyczno-porównawczy przegląd dziejów piśmiennictwa polskiego, W. 1905 s. 16; Chrzanowski I., Poezja polska za czasów Stanisława Augusta, w: Dzieje literatury pięknej w Polsce, Kr. 1935 cz. 1; Dąbrowski R., Doświadczenia żołnierza-patrioty w twórczości Jędrzeja Świderskiego, w: Emigranci, wygnańcy, wychodźcy…, Red. I. Węgrzyn, G. Zając, Kr. 2007; tenże, „Galicja oswobodzona” Jędrzeja Świderskiego — między poezją a historią, w: Rok 1809 w literaturze i sztuce, Red. B. Czwórnóg-Jadczak, M. Chachaj, L. 2011 s. 59—73; Doktór R., Polska elegia oświeceniowa, L. 1999; Lam S., Książę Józef Poniatowski (dzieje i pieśń), Lw. 1913 s. 93; Libera Z., Od Sejmu Czteroletniego do Napoleona, W. 2004; tenże, Zapomniane poematy o księciu Józefie Poniatowskim, w: Romantyzm, Janion, Fantazmaty, Red. D. Siwicka, M. Bieńczyk, W. 1996; Maksimowicz K., Wojciech Turski (1756—1824), w: Pisarze polskiego oświecenia, Red. T. Kostkiewiczowa, Z. Goliński, W. 1994 II; Między rozpaczą i nadzieją. Antologia poezji porozbiorowej lat 1793—1806, Oprac. M. Nalepa, Kr. 2006; Nalepa M., „Płyną godziny pomiędzy nadzieją i bojaźnią czułą”. Polityczne i egzystencjalne rany Polaków epoki porozbiorowej. Studia i teksty, Rzeszów 2010; tenże, Rozpacz i próby jej przezwyciężenia w poezji porozbiorowej (1793—1806), Rzeszów 2003; Pachoński J., Legiony Polskie 1794—1807, W. 1976 I—IV; Smoleński W., Emigracja polska w latach 1795—1797, W. 1911 s. 43—4; Żbikowski P., Klasycyzm postanisławowski. Zarys problematyki, W. 1999; — „Dod. trzeci do Gaz. Warsz.” 1811 nr z 24 XII s. 2 (obwieszczenie spadkowe po bracie, Ludwiku); „Gaz. Codz.” 1847 nr 339 (dot. syna, Oskara); „Gaz. Policyjna Warsz.” 1848 nr 147 (lista osób poszlakowanych o ucieczkę z Król. Pol. za granicę); „Gaz. Warsz.” 1810 nr 26; „Kur. Warsz.” 1832 nr 136, 1851 nr 318 (dot. żony); — Kościół paraf. w Paleśnicy (pow. tarnowski): Epitafium ks. Ludwika Świderskiego (zm. 13 I 1811); — Informacje Cezarego W. Domańskiego z L. (wypisy metrykalne, akt zgonu stryja Ś-ego Piotra Świderskiego z Arch. USC w Jasienicy nr 5/1828 — tu podany wiek Ś-ego jako świadka spisywania aktu).
Roman Dąbrowski